Địa giới Bắc Ninh qua các thời kỳ lịch sử
Bắc Ninh là một tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, phía bắc và đông bắc giáp tỉnh Bắc Giang, phía đông nam giáp tỉnh Hải Dương và Hưng Yên, phía tây và tây bắc giáp thủ đô Hà Nội. Bắc Ninh là vùng đất ngàn năm văn hiến. Thời Bắc thuộc có nền kinh tế và văn hóa phát triển, là một địa bàn quân sự trọng yếu của đất nước. Suốt mấy nghìn năm dựng nước và giữ nước, nhân dân địa phương từ đời này đến đời khác đã đổ nhiều xương máu đánh đuổi kẻ thù xâm lược để giữ vững chủ quyền độc lập của Tổ quốc, quê hương; lao động tích cực và sáng tạo phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, xây dựng cuộc sống ngày càng phồn thịnh và hạnh phúc.
Thời Hùng Vương - An Dương Vương, đây là đất bộ Vũ Ninh trong nhà nước Văn Lang - Âu Lạc. Dưới thời Lý, Bắc Ninh có tên là Lộ Bắc Giang. Đến thời Hồ lại tách ra thành Lộ Bắc Giang và Lộ Lạng Giang. Sang thời Lê: Sau một thời gian mang tên là Bắc Đạo, đến năm 1469, dưới triều Lê Thánh Tông, đổi thành trấn Kinh Bắc. Trên 4 thế kỷ, trấn Kinh Bắc ổn định số lượng 20 huyện nằm trong 4 phủ. Dưới triều Nguyễn: Năm 1823, trấn Kinh Bắc đổi thành trấn Bắc Ninh. Năm 1831, trấn Bắc Ninh đổi thành tỉnh Bắc Ninh. Thời kỳ này, tỉnh Bắc Ninh có 21 huyện, diện tích khoảng 6.000 km2, với số dân khoảng 70 vạn người.
Thời thuộc Pháp: Tháng 10-1895, thực dân Pháp chia Bắc Ninh thành 2 tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang, lấy sông Cầu làm địa giới. Trong những năm cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, thực dân Pháp tiếp tục thay đổi địa giới để cuối cùng tỉnh Bắc Ninh còn 10 phủ, huyện là: phủ Từ Sơn, phủ Thuận Thành, phủ Gia Lâm và các huyện Văn Giang, Gia Bình, Lang Tài, Quế Dương, Võ Giàng, Tiên Du, Yên Phong. Ngày 19-10-1938, chính quyền thuộc địa Pháp ở nước ta quyết định nâng cấp thị xã Bắc Ninh lên thành phố loại III.
Thời kỳ Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, tỉnh Bắc Ninh đặt dưới sự quản lý của Ủy ban hành chính Bắc Bộ, rồi Ủy ban hành chính Liên khu I, Liên khu Việt Bắc. Để thuận lợi cho việc chỉ đạo, quản lý, Quốc hội, Chính phủ đã quyết định điều chỉnh địa giới các huyện, xã của tỉnh Bắc Ninh như sau: Tháng 8-1950, huyện Gia Lương ra đời trên cơ sở hợp nhất Gia Bình và Lang Tài; tháng 4-1961, huyện Gia Lâm cùng một số xã của các huyện Thuận Thành, Tiên Du, Từ Sơn thuộc tỉnh Bắc Ninh được chuyển giao về Hà Nội. Tháng 10-1962; huyện Quế Võ ra đời trên cơ sở hợp nhất Quế Dương và Võ Giàng; tháng 3-1963, huyện Tiên Sơn ra đời, sau khi Tiên Du, Từ Sơn đã chuyển một số xã sang Gia Lâm và Đông Anh; xã Đông Thọ, xã Văn Môn chuyển sang Yên Phong, nhận của Yên Phong hai xã Tương Giang và Phú Lâm và từ Quế Võ hai xã Khắc Niệm và Võ Cường.
Ngày 27-10-1962, Quốc hội khóa II ra Nghị quyết hợp nhất hai tỉnh Bắc Ninh - Bắc Giang thành tỉnh Hà Bắc, với 14 huyện, 2 thị xã. Ngày 1-4-1963, đơn vị hành chính mới chính thức đi vào làm việc.
Sau 1/3 thế kỷ hợp nhất, kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa IX, ngày 6-11-1996 đã ra Quyết định phê chuẩn việc tái lập hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang. Ngày 1-1-1997, tỉnh Bắc Ninh chính thức hoạt động theo đơn vị hành chính mới. Thị xã Bắc Ninh trở thành thị xã tỉnh lỵ. Tỉnh Bắc Ninh có diện tích tự nhiên gần 822,7 km2 với 1 thị xã, 5 huyện, có 123 xã, phường, thị trấn; dân số 925.997 người, là tỉnh có mật độ dân số cao (1.163 người/km2).
Sau khi tỉnh Bắc Ninh được tái lập, để thuận lợi cho việc chỉ đạo, Quốc hội, Chính phủ đã quyết định điều chỉnh địa giới các huyện, xã của tỉnh Bắc Ninh như sau: Tại Nghị định số 68/1999/NĐ-CP ngày 9-8-1999, Chính phủ quyết định chia tách huyện Gia Lương thành hai huyện Lương Tài và Gia Bình; tách huyện Tiên Sơn thành huyện Từ Sơn và Tiên Du. Tháng 4-2002, Thủ tướng Chính phủ ban hành Nghị định số 37/2002/NĐ-CP thành lập đơn vị hành chính phường Suối Hoa, thị xã Bắc Ninh và thị trấn Gia Bình, huyện Gia Bình. Tháng 1-2006, Thủ tướng Chính phủ ban hành Nghị định số 15/2006/NĐ-CP thành lập thành phố Bắc Ninh. Ngày 24-9-2008, thị xã Từ Sơn được thành lập trên cơ sở toàn bộ diện tích và dân số của huyện Từ Sơn và thành lập một số phường thuộc thị xã Từ Sơn.
Ngày 26-1-2006, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định nâng cấp thị xã Bắc Ninh lên thành phố trực thuộc tỉnh với hệ thống hành chính khi đó gồm 9 phường và 1 xã (Võ Cường). Ngày 9-4-2007, Thủ tướng ra Nghị định 60/2007/NĐ-CP điều chỉnh địa giới thành phố Bắc Ninh gồm 10 phường là: Đáp Cầu, Thị Cầu, Vũ Ninh, Suối Hoa, Tiền An, Ninh Xá, Vệ An, Kinh Bắc, Đại Phúc, Võ Cường và 9 xã: Kim Chân, Vân Dương, Nam Sơn, Hạp Lĩnh, Khắc Niệm, Phong Khê, Khúc Xuyên, Vạn An, Hòa Long. Ngày 5-2-2010, Nghị quyết số 06/NQ-CP thành lập các phường: Vân Dương, Vạn An, Hạp Lĩnh từ các xã có tên tương ứng, điều chỉnh đơn vị hành chính thành phố Bắc Ninh thành 13 phường và 6 xã. Ngày 29-12-2013, Nghị quyết số 137/NQ-CP của Chính phủ thành lập các phường: Khắc Niệm, Khúc Xuyên và Phong Khê từ các xã có tên tương ứng. Ngày 25-6-2014, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 1044/ QĐ-TTg, công nhận thành phố Bắc Ninh là đô thị loại II trực thuộc tỉnh Bắc Ninh.
Thời gian và sự thay đổi địa giới hành chính tuy đã làm cho diện mạo của tỉnh Bắc Ninh có những thay đổi, nhưng mảnh đất ngàn năm văn hiến, địa linh nhân kiệt, giàu truyền thống văn hóa, truyền thống yêu nước và cách mạng vẫn trường tồn và phát triển.
